Het voorjaar van 2025 behoorde tot de 5% droogste maanden ooit gemeten. Deze droogte werd de afgelopen weken afgewisseld met hevige regenbuien die voor veel wateroverlast zorgde in straten en sloten. "Het klinkt misschien cru, maar vanuit het waterschap waren we niet heel ongelukkig door de problemen die zijn ontstaan, mensen zijn toch echt wakker geschud voor eventueel nog grotere problemen in de toekomst", aldus Rob Veenman, oud hoogheemraad van het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier.
Door klimaatverandering worden periodes van droogte en regen steeds extremer. Na een droge periode is de kans op plotselinge, zware buien groter. "De Noordzee, die relatief ondiep is, warmt in de zomer sterk op. Daardoor verdampt er meer water. Wat later als een clusterbui weer boven land neerkomt. Het gaat dus niet om méér regen over het hele jaar, maar wel om intensievere neerslag in een kortere tijd."
Wake-up call Visserseiland
Op 31 december 2023 stonden de straten van het Visserseiland blank. De overstroming op het Visserseiland werd veroorzaakt door een combinatie van veel neerslag met harde wind uit een ongunstige richting. Hierdoor kon het water van het Markermeer niet weg naar het IJsselmeer. Waardoor het waterpeil uitzonderlijk hoog steeg. Volgens Veenman een combinatie van factoren die zorgde voor de perfecte weersomstandigheden voor een overstroming.
Het Visserseiland in Hoorn ligt buitendijks en wordt niet beschermd door de Omringdijk, dit maakt het gebied extra kwetsbaar voor overstromingen. "Tijdens de overstroming van 31 december vond ik het heel bijzonder om te zien dat sommige bewoners niet realiseerden dat ze buitendijks woonden en wat daar de eventuele risico's van zijn." De gemeente heeft sindsdien verschillende maatregelen genomen om in de toekomst dit soort problemen te voorkomen. Zo zijn er rioolafsluiters geïnstalleerd, worden er vaker controles uitgevoerd tijdens piekperiodes en zijn putdeksels en elektriciteitspunten verhoogd zodat ze bij waterlast niet onderlopen.
"Als hoogheemraadschap zijn we onder andere verantwoordelijk voor de kwaliteit van de dijken, dat gemeentes ervoor kiezen om buitendijks te bouwen is een risico. Ergens ben ik blij dat de overstroming van 31 december plaats vond en zo een waarschuwingssignaal heeft afgegeven. Het waterpeil had namelijk nog een stuk hoger kunnen zijn en voor veel grotere problemen kunnen zorgen."
Stadsstrand
Het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier heeft veel dijken binnen de Omringdijk verhoogd en verstevigd. "Het probleem in Hoorn is dat het verhogen van de dijken maar beperkt kan. Als je dijken verhoogt, moet je ze ook verbreden. Omdat de Omringdijk dwars door de stad loopt kan dat maar beperkt."
Veel mensen zullen de aanleg van het nieuwe stadsstrand vooral zien als een aantrekkelijk recreatiegebied, maar het vervult daarnaast ook een belangrijke waterveiligheidsfunctie: het functioneert als een rem voor golven. Wanneer water tegen de dijk slaat, kan dat schade veroorzaken. Het strand ligt vóór de dijk en breekt de kracht van het water, zodat de dijk beter bestand is tegen hoogwater. Dit vermindert de kans op beschadiging van de dijk.
"Vanuit het hoogheemraadschap waren we erg blij met de aanleg van het stadsstrand. Overal waar een stukje land voor ligt hoeft de dijk minder hoog te zijn. Het was dus een win-win situatie toen de gemeente op het idee kwam om er geen 'voorland' maar 'voorstrand' van te maken."
Overstroomscenario
Hoewel er voor nu verschillende maatregelen zijn genomen staan we volgens Veenman te wachten op nog grotere problemen. "Klimaatverandering heeft ervoor gezorgd dat de Rijn, die oorspronkelijk een smeltwaterrivier was, is veranderd in een regenwaterrivier. Door droogte verdampt er veel water waardoor er in de natte seizoenen in het najaar grotere hoeveelheden regen over een uitgestrekt gebied vallen, bijvoorbeeld in Duitsland en Zwitserland. Het water dat in de rivieren valt stroomt uiteindelijk via de Rijn richting Nederland."
In 1995 leidde de grote hoeveelheid regenwater al bijna tot een ramp in het rivierengebied toen de Rijn uitzonderlijk veel water aanvoerde. De verwachting is dat dit soort grote piekafvoeren in de toekomst vaker zullen voorkomen bij extreem weer. Het grootste gevaar voor nog zo'n ramp ontstaat bij een noordwesterstorm in combinatie met springtij (wanneer het verschil tussen eb en vloed extra groot is).
Om Nederland te weren voor dit soort situaties zijn de Deltawerken aangelegd. De Maeslantkering bij Hoek van Holland sluit bij extreem hoogwater in combinatie met springtij om te voorkomen dat zeewater via de Nieuwe Waterweg het binnenland instroomt. Het probleem ontstaat volgens Veenman wanneer de Rijn op datzelfde moment ook veel water moet afvoeren. "Er is in dit geval een slim systeem bedacht: het Rijnwater wordt omgeleid via de Haringvliet naar de zee en een ander deel stroomt via de IJssel naar het IJsselmeer en Markermeer."
Een goede oplossing voor het probleem volgens Veenman, maar voor het Visserseiland wel een opgave. "Het IJsselmeer en Markermeer zal met zo'n 1,5 meter boven NAP stijgen wat ruim een meter hoger is dan de wateroverlast op het Visserseiland afgelopen januari. Daarom worden de dijken in die regio nu flink verhoogd. Niet vanwege dreiging uit zee, maar juist door de toenemende druk vanuit de rivieren. Omdat het Visserseiland buitendijks ligt is er voor hen eigenlijk maar één optie: hoger bouwen.
Binnendijks
Droogte kan ertoe leiden dat er minder water door de Rijn stroomt waardoor ook het waterpeil in het IJssel- en Markermeer lager kan worden. “Bij droogte is het belangrijk dat je regenton vol zit, zodat je bijvoorbeeld je tuin kunt besproeien met opgevangen regenwater in plaats van leiding- of oppervlaktewater,” legt Veenman uit. “Op nationale schaal vervult het IJsselmeer, samen met het Markermeer, de rol van een grote regenton. Maar als de aanvoer via de IJssel stokt, raakt ook die uiteindelijk leeg.”
Adaptatie
De KNMI heeft aangegeven dat er, mede door de droogte, in de toekomst over het hele jaar meer en heftigere clusterbuien gaan vallen. Deze weerschommelingen vereisen van gemeentes dat ze zich hier op aan moeten passen, volgens Veenman iets waar gemeentes over het algemeen vaak moeite mee hebben. "Vaak is het moeilijk om geschikte plekken te vinden voor waterberging omdat er tegelijkertijd ook een groot woningtekort is."
Het kabinet heeft in 2022 de uitspraak gedaan dat water en bodem sturend moeten zijn voor de ruimtelijke ordening. "Een uitspraak we binnen waterschapsland erg blij mee zijn."
Wil je weten of jouw wijk ook bestand is tegen wateroverlast bij hevige regenval? Klik dan op de klimaatatlas van het hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier.